Đọc Chậm 23/6: Nên đi du học hay không?
Có bong bóng AI hay không?
Nên đi du học hay không?
Mình tính tuần này viết về chuyện AI bong bóng hay không làm chủ đề chính, nhưng mà nhiều bạn message hỏi mình về lựa chọn du học, phụ huynh cũng có mà các bạn cũng có, nên mình nghĩ nên chọn chủ đề này. Vì mình là người học đại học ở Việt Nam, rồi sau đó đi du học, mình cũng dạy và quan sát nhiều con đường của các bạn đi du học sớm lẫn muộn, về và ở, nên mình nghĩ có một vài góc nhìn hữu ích cho các bạn.
Đầu tiên là mình thấy hôm bữa có bài này trên VnExpress và sau đó là nhiều thảo luận thú vị trong các comment.
Thật ra, như một comment trong đó cho thấy, thực tế người du học dù về hay ở, thì thành đạt có rất nhiều, ví dụ vừa ra trường đã có lương hơn 100 nghìn đôla/năm. Nhưng cũng không ít bạn du học xong về nước và bắt đầu với mặt bằng lương được xem là thấp, ví dụ như là 7 triệu đồng trong bài này chẳng hạn.
Vậy tóm lại là nên du học hay không phụ thuộc rất lớn vào BẠN LÀM GÌ KHI ĐI DU HỌC, chứ không phải bạn đi du học hay không.
Đầu tiên, đi du học thì bạn học trường gì, ngành nào? Có rất nhiều nhà tuyển dụng sẽ target trường top với các event riêng, nghĩa là ngoài cửa gửi xe chính, có cửa khỏi gửi xe đi tắt qua những recruit riêng, hồi xưa mình được recruit vào chương trình internship theo đường đó, không nộp hồ sơ gì ráo. Số là có một bạn trong quỹ đi làm guest lecture mấy buổi ở trường môn Investment, sau đó pick mình và 2 thằng bạn ở Melbourne Uni vào quỹ làm internship. Sau khi mình vào thì biết quỹ đó không chọn trường ranking không cao vì họ không muốn tốn thời gian tuyển người này nọ. Vì vậy họ hợp tác dạy practice với một số trường lớn, rồi sẵn săn người luôn trong đó. Vì vậy mà nếu bạn chọn trường thường thường, và học ngành không quá hot, thì bạn sẽ có nhiều thách thức hơn trong việc kiếm việc tốt ở lại.
Điều thứ hai, quan trọng hơn nữa, đó chính là bạn làm gì trong khi đi học. Bạn có chăm chú học để làm tốt việc học, hay đi làm thêm sáng tới tối lấy tiền đi chơi, đi du lịch. Học không phải là tất cả, và việc bạn được 90 điểm với một người vừa đủ điểm distinction (ở UK là 70) có khi không khác nhau mấy, nhưng việc bạn học ít nhất điểm khá tới cao là một điều cho thấy bạn có khả năng nghiêm túc làm một cái việc gì đó để đạt thành quả. Một sếp cũ của mình nói vậy, và mình tin rằng chị ấy nói đúng.
Nhưng đi du học chỉ học không là không đủ, bạn có làm gì thêm để build network, personal development, tận dụng các cơ hội trong trường để xây dựng CV, tìm kiếm cơ hội? Khi đi phỏng vấn người ta không hỏi nhiều về kiến thức trong trường (một số công đoạn trong quá trình tuyển đã test rồi), mà hỏi những câu ví dụ như giải quyết tình huống (chẳng hạn mình mới tham gia một interview internship cho 1 quỹ, câu hỏi nhảm nhí của mình là “tao nghĩ giá dầu sẽ lên lại 100 USD, mày sẽ đầu tư gì”).
Những cái đó trường có dạy bạn kiến thức cơ bản, nhưng ôm nguyên trong sách ra thì bạn không thể gây ấn tượng với ai đâu (vô tới vòng interview rồi thì ai cũng phải có thể có kiến thức cơ bản). Lúc đó là xem ngày thường bạn đọc gì, xem gì, nói chuyện với ai, và trải nghiệm của bạn. Nó là một quá trình.
Đi du học không phải chiếc đũa thần để biến bạn từ người không biết những thứ đó, không quan tâm nó thành người biết. Một trường đại học tốt chỉ cho bạn nguồn lực để tự học, tự trau dồi, và cơ hội tiếp cận cơ hội. Còn bạn nắm bắt được không là do bạn. Nếu đi du học mà làm ‘xác sống’ giảng đường thì bạn đi du học hay bạn học ở nhà nó cũng vậy thôi. Mà nếu vậy thì tốn nhiều tiền đi học có thể là lãng phí.
Đó là nói về đi du học. Còn phải nói thêm về câu chuyện “trở về”. Mình thường khuyên các bạn đi học là nên cố gắng đi làm ở nước ngoài trong cái ngành bạn muốn làm sau này một thời gian, vì thật ra khi bạn học xong về nước liền thì mình nghĩ bạn không có thể hơn được các bạn học ở Việt Nam ra bao nhiêu đâu. Cái môi trường làm việc, cách vận hành của hệ thống kinh tế-xã hội ở nhà nó khác, bạn học và làm việc ở nước ngoài có những thứ nó rất khác với môi trường làm việc, cách làm việc và thị trường ở nhà. Bạn về phải điều chỉnh lại so với một người nhiều năm lăn lộn trong cái môi trường đó từ đại học, và “street smart” thì sao bạn hơn được? Vì vậy làm sao ai trả lương cho bạn cao hơn mấy bạn học ở nhà được? Cái này mình dám nói là đúng như vậy vì chính mình là người được các sếp đánh giá cao hơn trong cùng một lứa đi làm so với một bạn đi du học về lúc đó.
Nhưng chính việc tiếp xúc với bạn đó càng khẳng định quyết tâm mình phải đi du học vì những câu chuyện bạn đó kể về cơ hội, nguồn lực và khả năng tiếp cận với network mà mình thấy là Việt Nam chưa có. Một ví dụ là trong câu chuyện mình mới post Facebook sáng nay về chuyện đào tạo nhân tài của hedge fund ở nước ngoài.
Đúng là so với thời của mình 20 năm trước thì hiện tại cơ hội và khả năng tiếp cận của Việt Nam đã nâng lên nhiều lần, nhưng qua tương tác thường xuyên với các trường đại học ở Việt Nam, thì khoảng cách này vẫn còn khá rõ. Vì vậy, mình vẫn cho rằng đi du học vẫn sẽ mở ra nhiều cơ hội hơn với những bạn mà gia đình không có sẵn điều kiện để bạn về tiếp quản sản nghiệp gia đình hay có người mở đường thuận lợi cho đi. Nhưng muốn đi học, bạn phải chọn thời điểm phù hợp.
Về mặt này rất khó nói, và là một chủ đề khác vì rất nhiều bạn bè, phụ huynh quen có nhờ mình tư vấn là nên cho con đi học lúc nào? (1) từ trung học, (2) từ đại học, (3) hay học Việt Nam, làm một thời gian rồi đi học thạc sĩ?
Mình là người đi cái đường thứ 3 vì nhà mình không có điều kiện cho mình đi học sớm, mình phải tìm mọi cách xin học bổng toàn phần đi học. Còn mình thấy rất nhiều em cực kỳ thành công khi đi đường (1) và (2). Nhưng cũng có nhiều em chật vật đối mặt khi đi học quá sớm. Đây là một câu chuyện khác và câu trả lời là “IT DEPENDS” (câu cửa miệng của thầy mình ở Manchester vì không bao giờ có một công thức duy nhất). Về câu chuyện này thì khi nào mình có hứng mình sẽ viết thêm về những cái được và mất của những lựa chọn đó trong góc nhìn của một người từng là người trong cuộc, và ở góc nhìn của một người đang quan sát những case đa dạng khác nhau.
Vấn đề cuối cùng, là đi du học đừng bao giờ nên là gáng nặng của gia đình. Như mình nói ở trên, đi du học không đảm bảo bạn sẽ thành công, vì còn nhiều yếu tố như học ngành nào, trường nào, đi học xong ở lại hay về, .v.v Khi bạn đưa ra các lựa chọn ban đầu lúc bạn còn rất trẻ chưa có nhiều trải nghiệm, và nếu gia đình bạn cũng thiếu trải nghiệm với chuyện du học, thì đây là một lựa chọn hên xui như bao lựa chọn khác trong đời.
Bạn sẽ có thể chọn sai, và sau đó quay lại chọn lại. Bạn phải có quyền được sai. Ngày xưa nếu mình đi theo ước mơ game thủ thì lại đi sai thời thế hết 20 năm, trước khi thời game thủ làm triệu phú như bây giờ. Trong khi lĩnh vực AI thời mình đi học nó không hot trong nhóm học IT, nhưng bây giờ thì hot không tưởng. Chọn sai chọn lại là thường, nhưng mà quan trọng là cái sai đó phải đừng trở thành gánh nặng của gia đình. Vì vậy, gia đình có 50 căn nhà thì bán một căn cho con đi học cũng giống như bán một căn nhà cho con khởi nghiệp. Thua thì thôi. Nhưng nếu cả nhà chỉ có 1 căn nhà thì cái đó lại khác.
Ngoài những điều trên, còn phải xét tới một vấn đề là định hướng nghề nghiệp của bạn là gì? Nếu như định hướng của bạn đã rõ ràng, và gia đình bạn có điều kiện hỗ trợ bạn giúp cho việc ở Việt Nam là tốt hơn, ví dụ trường hợp dưới này của nhà chú Quyền Linh, thì mình nghĩ là du học không phải là lựa chọn tạo ra giá trị gia tăng cao hơn.
Nói túm lại là đi học nước ngoài có thật sự tốt hơn không? Như mình nói ở trên, với bản thân mình là chắc chắn. Mình ở Việt Nam gia đình bình thường, không quan hệ, không có nhiều tiền, cũng không phải dạng gia đình dám liều ăn nhiều (vợ chồng tui là thể loại ra đường học hư nè, chứ nhà tụi tui rất là ít take risk). Nếu không đi học thì từ công việc tới trải nghiệm và kiến thức liên quan đến đầu tư của mình không bao giờ có thể được như vầy. Và cơ hội nghề nghiệp của mình ở Việt Nam cũng sẽ rất hạn chế so với cơ hội mình có bây giờ. Và đến giờ mình đã có những offer quay về Việt Nam ở những vị trí mà hồi trước khi đi học, thậm chí là sau khi đi học thạc sĩ ở Melbourne xong, mình cũng chưa bao giờ dám mơ tới.
Nói thêm chuyện bên lề một chút cho bạn nào cũng băn khoăn chuyện so sánh ở nước ngoài với Việt Nam.
Một số anh/chị mình quen cũng hay so sánh nhân viên đi du học của họ về với các bạn học trong nước ra rồi nói thấy du học cũng vậy, đâu hơn học trong nước. Đây có thể là so sánh cam với táo. Bởi vì người đi du học về làm cho một công ty có thể không phải là top đầu người đi học ở nước ngoài (top đầu nó ở lại đi làm ở top firms bên này rồi), cũng không phải người học trường top của nước ngoài, nhưng lại bị đem ra so với một số bạn nhóm trên của nhóm đại học tốp đầu trong nước thì là một so sánh gây hiểu lầm.
Nói đơn giản thì là mình thuộc top đầu tốt nghiệp một khóa của Đại học Kinh Tế TP.HCM, nhưng mà sang nước ngoài thì mình mới biết mình chả là cái đinh gì, cả khi đi học và đi làm. Đơn giản thì chỗ đủ thứ người toàn top các nước đổ về cạnh tranh nhau thì cái trường đấu đó nó khắc nghiệt hơn rất nhiều. Không phải ngẫu nhiên mà những đột phá mới của thế giới như vaccine Covid, AI, 5G, 6G, v.v. đều đến từ nước ngoài mặc dù người Việt Nam đều đang nằm trong số những người đầu ngành của những lĩnh vực đó, nhưng là ở nước ngoài. Đó là vì cái sự cạnh tranh và nguồn lực tiền bạc, nhân tài đổ vào những cái trung tâm ở nước ngoài nó vẫn vượt xa trong nước. Về mặt chuyên môn, lăn lộn trong những cuộc chơi đó sẽ cho bạn cơ hội thăng tiến vượt bậc.
Một ví dụ đơn giản là một cái thị trường London thôi mà mùa tuyển dụng là bạn đấu với ứng viên từ hàng chục quốc gia Châu Âu đổ về cạnh tranh, chứ đâu phải mỗi các bạn tốt nghiệp UK uni ra. Ví dụ trường mình mỗi năm tuyển giảng viên thì toàn bộ các trước ở Châu Âu đều có nộp hồ sơ chứ không phải chỉ mỗi người tốt nghiệp ở Anh. Và tỷ lệ shortlist anh em ở UK thật ra không cao vì tay chơi giỏi ở nhiều thị trường khác đều apply. Tương tự như vậy, một banker ở London kể với mình là talent pool của họ là tập trung 1 đống sau khi interview từ toàn Châu Âu về, rồi mới phân bổ ai thực tập ở office nước nào, nghĩa là đấu trường bên này là một đấu trường có tính quốc tế hơn, và do đó đông tay chơi hơn. Và nhiều tay chơi đó đã hơn bạn từ khi mới sinh ra: họ không cần công ty xin visa làm việc cho họ vì họ đã có 2-3 quốc tịch từ nhỏ. Chơi trong một cái môi trường như vậy, bạn sẽ phải không ngừng thúc đẩy bản thân, nó sẽ push bạn đi rất là nhanh và liên tục thử thách giới hạn của bạn.
Điều đó cũng nghĩa là môi trường cạnh tranh đó sẽ phù hợp và tốt cho một số bạn, và nếu bạn chuẩn bị kỹ lưỡng, cố gắng đầy đủ. Nhưng bạn cũng có kỳ vọng hợp lý. Bạn nào muốn leo lên được ở một cái môi trường cạnh tranh ở nước ngoài với vai trò của một người nhập cư cần visa việc làm chắc chắn phải có những thách thức lớn. Trong khi đó, bạn nào muốn về nước thì cũng cần có sự chuẩn bị để thích ứng với môi trường trong nước và giảm kỳ vọng về mức lương ban đầu vì như mình nói ở trên, bạn hơn được một bạn tốt nghiệp ở trường tốt ở Việt Nam chỗ nào? Ở một nơi mà cách làm khác, thói quen khác, thì bộ skill set của bạn cần có để thành công ở Việt Nam sẽ không giống ở nước ngoài.
Và đặc biệt là nếu bạn muốn tích lũy kinh nghiệm ở nước ngoài rồi về Việt Nam thì bạn còn phải chuẩn bị cho mình gấp đôi: cạnh tranh ở một môi trường đem hết người giỏi của chục nước vào đấu nhau, trong khi phải duy trì một sự hiểu biết về thị trường Việt Nam thường xuyên nữa. Bạn đã sẵn sàng cho việc đó chưa? Đó mới là câu hỏi bạn nên tự hỏi. Đi du học, vì vậy chưa bao giờ nên là mục tiêu, mà nó chỉ là phương tiện để đạt được cái bạn muốn hướng tới.
Nếu bạn chưa biết bạn muốn gì, không sao cả. Đi du học là một trong những lựa chọn để khám phá bản thân. Nhưng nó phải phù hợp với điều kiện kinh tế của gia đình, và gia đình cho con đi du học cũng nên có kỳ vọng hợp lý về cái sẽ thu về.
Với mình, đi học nước ngoài, còn là một trải nghiệm để nhìn ra thế giới, để thật sự hiểu mình, hiểu thế giới, có cơ hội sống và hiểu về một số nền văn hóa, để ít bị gói gọn trong cái thiên kiến của mình.
Và mỗi người đi ở nước ngoài sẽ chọn mỗi góc nhìn, thích mỗi thứ khác nhau, thích hợp với mỗi thứ khác. Ví dụ vợ mình thích cái poppy field.
Còn mình thích cái cathedral.
Có bong bóng AI hay chăng?
Để nghiêm túc trả lời câu hỏi có bong bóng hay không nói chung, người ta sẽ phải nói bạn biết tiêu chuẩn nào để đánh giá “bong bóng”? Ví dụ là dựa trên valuation, dựa trên dòng tiền nóng, dựa trên độ cuồng trên mạng xã hội, dựa trên kỳ vọng bất hợp lý về growth, .v.v Nói chung là phải có một cái bộ tiêu chí rõ ràng.
Ví dụ một cái bong bóng gần nhất là cái dòng cổ phiếu Covid, với đại diện như Moderna, Zoom, Peloton, Etsy, Docusign, .v.v
Cho nên nói khơi khơi là bong bóng AI thì dễ, chứ chỉ ra đâu là dấu hiệu định lượng thì không dễ. Một vài dấu hiệu định lượng có thể cho rằng cổ phiếu AI đang bong bóng có thể dựa vào định giá. Ví dụ như có chart cho thấy định giá hiện tại của AI stocks nói chung đang cao hơn đỉnh định giá điên rồ của 1990 (bong bóng dotcom).
Nhưng mà định giá cao nếu không có người bán thì nó vẫn còn có thể cao tiếp. Nghĩa là cho dù là bong bóng đi nữa nhưng nếu nó còn bong bóng 10 năm nữa thì nó vẫn tốt để mua. Lưu ý hệ số P/E cao nó còn phản ánh một vấn đề khác ngoài chuyện dân hay nói là “mắc quá” đó là P/E cao cũng có thể phản ánh là rủi ro đối với tăng trưởng và dòng tiền thấp. Người ta trả giá cao vì người ta tự tin là công ty sẽ tiếp tục cho kết quả kinh doanh tốt, nên rủi ro bị sập hầm thấp. Ít nhất là trên khía cạnh risk-based explanation nó vậy.
Đó là chuyện lý thuyết định giá của các cụ như Penman, Papelu (và một khía cạnh nào đó là cụ Damodaran cũng không phản đối góc nhìn đó). Còn nếu chơi theo ngôn ngữ thị trường thì nói như anh Tom Lee: “Buying at new highs has a better win ratio than attempting to buy at lows”
Ở một khía cạnh nào đó, nó phản ánh vì sao dòng tiền vẫn đổ vào tech stocks, đặc biệt là big tech ở Mỹ. Đó là vì lợi nhuận các công ty đó không ngừng tăng, và dòng tiền cũng thế. Chart bên dưới cho thấy tăng trưởng lợi nhuận các công ty tech trên Nasdaq bỏ xa SP500.
Vậy khi nào thì bong bóng?
Khi mà kỳ vọng về độ an toàn của tăng trưởng doanh số, lợi nhuận và dòng tiền của AI stocks là sai quá sai. Nghĩa là thay vì xác suất doanh số tăng 30%+ và giảm 30% là 50/50, thì mọi người nghĩ là 90% tăng và 10% giảm. Nó giống như bà con hype mấy anh Anh hay Pháp quá, và cái kết sấp mặt luôn mấy ngày qua. Hoặc các chị em mua cổ phiếu vì lý do gì đó không liên quan đến chuyên môn, chẳng hạn bảo chồng đặt cược vào Ý vì có … nhiều cầu thủ đẹp trai.
Quay lại câu chuyện AI, có bong bóng hay không phụ thuộc vào cái trend AI này sẽ kiếm tiền như thế nào, để tạo ra tăng trưởng doanh thu, lợi nhuận và dòng tiền? Mà điển hình nhất là pha giật tưng tưng lên của Apple sau cái presentation về AI mà dân công nghệ cho là flop, nhưng cổ phiếu thì giật lên.
Liệu Apple sẽ có thể làm ra tiền từ AI hay không? Wamsi Mohan của BofA và Andrew Sorkin có một cuộc tranh luận khá lịch sự nhưng chỉ ra nhiều điểm quan trọng trong câu chuyện AI business model ở đây. Bạn có lý lẽ khá hợp lý của cả hai bên: bên “AI không phải bong bóng đâu, nó sẽ tạo ra nhiều dòng thu nhập mới đấy” và một bên “thiệt hôn, tui chưa thấy đồng nào đã thấy một đống chi phí”.
Một góc nhìn căng hơn ở đây:
Câu chuyện AI của Apple chỉ là một ví dụ. Còn nhiều câu hỏi khác về ứng dụng của AI sẽ thật sự tạo ra bao nhiêu tiền cho các công ty? Nếu các công ty không thể kiếm ra tiền từ AI, hoặc kiếm được tiền/tiết kiệm chi phi ít hơn chi phí đầu tư AI, tất yếu họ sẽ giảm đầu tư vào AI. Khi đó tăng trưởng của nhóm công ty gọi là “cuốc xẻng” như Nvidia sẽ dần không còn đẹp như vậy nữa.
Vấn đề là không ai có thể biết chắc liệu AI có thể là model tăng trưởng bền vững không, hay là sẽ phải điều chỉnh lại.
Ngay cả nếu AI là bong bóng thì cũng không có nghĩa là AI không có ứng dụng gì, cũng như bong bóng dotcom vậy. Sau đó vẫn có những công ty như Amazon, Google, và góc độ nào đó là Paypal, Ebay trong một thời gian dài. Và sự tăng giá ổn định của dòng cổ phiếu hạ tầng, cuốc xẻng như telecom. Vấn đề là một số thứ được coi là cuốc xẻng như Cisco lại không đúng. Nhưng chỉ lấy mỗi Cisco ra để nói “đầu tư cuốc xẻng là không đúng” thì lại sai. Bởi vì dòng telecom, cloud, v.v. sinh ra phục vụ nhu cầu e-commerce, online business thì lại phát triển mạnh. Đó là dòng hạ tầng, cuốc xẻng cho Internet business. Chẳng qua đặt tầm nhìn cỡ nào thì sẽ nhìn ra được đâu là hạ tầng, cuốc xẻng đúng thôi. Và dòng telecom thì nó tăng bền vững, chứ không có phải vụt lên rồi đứt cáp rớt xuống như Cisco.
Nói tới Cisco, thì nghĩ tới một đại diện AI khác là Nvidia. So forward PE thì Nvidia vẫn chưa tới cái mức điên rồi của Cisco năm ấy hay Tesla vài năm trước.
Đến giờ vẫn chưa thể khẳng định AI sẽ tạo ra một nền kinh tế mới dựa trên AI, không như nền kinh tế dựa trên Internet. Tương tự, bà con hype về công nghệ 5G, 6G, hoặc như công nghệ AI/robot thay thế con người. Nhưng chưa ai biết cái nền kinh tế đó sẽ lớn tới đâu? Ví dụ như bài báo bên dưới nói 61% doanh nghiệp sẽ dùng robot đó thì thiệt ra chỉ là 61% doanh nghiệp tham gia khảo sát.
Đố bạn có bao nhiêu công ty tham gia khảo sát? Trả lời, chưa tới 500 công ty. Và đa số là công ty lớn. Nghĩa là tiềm năng tập trung vào một số lượng công ty lớn mà thôi. Doanh số có thể vẫn lớn đáng kể, nhưng không hẳn là cao như kỳ vọng đâu.
Tóm lại, câu chuyện AI vẫn đang là một kỳ vọng như kiểu phim Mai hay Game of Thrones mùa cuối. Được marketing nhiều, kỳ vọng cũng cao, chưa chiếu chưa biết flop hay không. Thậm chí chiếu rồi bà con vẫn tranh cãi có phải flop hay không.
Vì vậy, không nên quá quan trọng câu chuyện bong bóng hay không, mà nên quan tâm khi nào thời thế thay đổi, trend đang là ở đâu, và trên hết là bạn phải có khả năng xoay sở với những pha đặt cược của mình.
Bữa nay vừa coi đá banh vừa viết lung tung nên tới đây thôi. Chúc các bạn mùa Euro vui vẻ.
Bạn nào chưa đăng ký Đọc Chậm mà muốn đăng ký có thể bấm ở đây nha. Không tốn tiền :)