Đọc Chậm 24/11: Du học, Đọc sách và AI

Học gì để không thua kém ChatGPT

Nov 23, 2024

Trong 2 tuần qua có nhiều câu chuyện mình tham gia liên quan đến 3 vấn đề tưởng như không liên quan gì nhau nhưng lại liên quan không tưởng. Đó là du học, đọc sách và AI.

Thứ nhất, đây là mùa nộp hồ sơ du học của các phụ huynh và rất nhiều bạn bè quen biết nhờ mình tư vấn nên đi du học hay không, nên du học năm nay không khi thấy các nước đều đang siết nhập cư, tăng học phí với sinh viên quốc tế.

NÊN ĐI DU HỌC HAY KHÔNG?

Trước tiên mình muốn nhắc lại một đoạn mình đã viết trong Đọc Chậm ngày 23/6 Nên đi du học hay không?, nhân dịp mình lại thấy bà con lên bài “Du học tốn 3,5 tỷ đồng về nước nhận lương 15 triệu” trên VnExpress.

Đầu tiên là mình thấy hôm bữa có bài này trên VnExpress và sau đó là nhiều thảo luận thú vị trong các comment.
Thật ra, như một comment trong đó cho thấy, thực tế người du học dù về hay ở, thì thành đạt có rất nhiều, ví dụ vừa ra trường đã có lương hơn 100 nghìn đôla/năm. Nhưng cũng không ít bạn du học xong về nước và bắt đầu với mặt bằng lương được xem là thấp, ví dụ như là 7 triệu đồng trong bài này chẳng hạn.
Vậy tóm lại là nên du học hay không phụ thuộc rất lớn vào BẠN LÀM GÌ KHI ĐI DU HỌC, chứ không phải bạn đi du học hay không.
Đầu tiên, đi du học thì bạn học trường gì, ngành nào? Có rất nhiều nhà tuyển dụng sẽ target trường top với các event riêng, nghĩa là ngoài cửa gửi xe chính, có cửa khỏi gửi xe đi tắt qua những recruit riêng, hồi xưa mình được recruit vào chương trình internship theo đường đó, không nộp hồ sơ gì ráo. Số là có một bạn trong quỹ đi làm guest lecture mấy buổi ở trường môn Investment, sau đó pick mình và 2 thằng bạn ở Melbourne Uni vào quỹ làm internship. Sau khi mình vào thì biết quỹ đó không chọn trường ranking không cao vì họ không muốn tốn thời gian tuyển người này nọ. Vì vậy họ hợp tác dạy practice với một số trường lớn, rồi sẵn săn người luôn trong đó. Vì vậy mà nếu bạn chọn trường thường thường, và học ngành không quá hot, thì bạn sẽ có nhiều thách thức hơn trong việc kiếm việc tốt ở lại.
Điều thứ hai, quan trọng hơn nữa, đó chính là bạn làm gì trong khi đi học. Bạn có chăm chú học để làm tốt việc học, hay đi làm thêm sáng tới tối lấy tiền đi chơi, đi du lịch. Học không phải là tất cả, và việc bạn được 90 điểm với một người vừa đủ điểm distinction (ở UK là 70) có khi không khác nhau mấy, nhưng việc bạn học ít nhất điểm khá tới cao là một điều cho thấy bạn có khả năng nghiêm túc làm một cái việc gì đó để đạt thành quả. Một sếp cũ của mình nói vậy, và mình tin rằng chị ấy nói đúng.
Nhưng đi du học chỉ học không là không đủ, bạn có làm gì thêm để build network, personal development, tận dụng các cơ hội trong trường để xây dựng CV, tìm kiếm cơ hội? Khi đi phỏng vấn người ta không hỏi nhiều về kiến thức trong trường (một số công đoạn trong quá trình tuyển đã test rồi), mà hỏi những câu ví dụ như giải quyết tình huống (chẳng hạn mình mới tham gia một interview internship cho 1 quỹ, câu hỏi nhảm nhí của mình là “tao nghĩ giá dầu sẽ lên lại 100 USD, mày sẽ đầu tư gì”).
Những cái đó trường có dạy bạn kiến thức cơ bản, nhưng ôm nguyên trong sách ra thì bạn không thể gây ấn tượng với ai đâu (vô tới vòng interview rồi thì ai cũng phải có thể có kiến thức cơ bản). Lúc đó là xem ngày thường bạn đọc gì, xem gì, nói chuyện với ai, và trải nghiệm của bạn. Nó là một quá trình.
Đi du học không phải chiếc đũa thần để biến bạn từ người không biết những thứ đó, không quan tâm nó thành người biết. Một trường đại học tốt chỉ cho bạn nguồn lực để tự học, tự trau dồi, và cơ hội tiếp cận cơ hội. Còn bạn nắm bắt được không là do bạn. Nếu đi du học mà làm ‘xác sống’ giảng đường thì bạn đi du học hay bạn học ở nhà nó cũng vậy thôi. Mà nếu vậy thì tốn nhiều tiền đi học có thể là lãng phí.
Đó là nói về đi du học. Còn phải nói thêm về câu chuyện “trở về”. Mình thường khuyên các bạn đi học là nên cố gắng đi làm ở nước ngoài trong cái ngành bạn muốn làm sau này một thời gian, vì thật ra khi bạn học xong về nước liền thì mình nghĩ bạn không có thể hơn được các bạn học ở Việt Nam ra bao nhiêu đâu. Cái môi trường làm việc, cách vận hành của hệ thống kinh tế-xã hội ở nhà nó khác, bạn học và làm việc ở nước ngoài có những thứ nó rất khác với môi trường làm việc, cách làm việc và thị trường ở nhà. Bạn về phải điều chỉnh lại so với một người nhiều năm lăn lộn trong cái môi trường đó từ đại học, và “street smart” thì sao bạn hơn được? Vì vậy làm sao ai trả lương cho bạn cao hơn mấy bạn học ở nhà được? Cái này mình dám nói là đúng như vậy vì chính mình là người được các sếp đánh giá cao hơn trong cùng một lứa đi làm so với một bạn đi du học về lúc đó.
Nhưng chính việc tiếp xúc với bạn đó càng khẳng định quyết tâm mình phải đi du học vì những câu chuyện bạn đó kể về cơ hội, nguồn lực và khả năng tiếp cận với network mà mình thấy là Việt Nam chưa có. Một ví dụ là trong câu chuyện mình mới post Facebook sáng nay về chuyện đào tạo nhân tài của hedge fund ở nước ngoài.
Đúng là so với thời của mình 20 năm trước thì hiện tại cơ hội và khả năng tiếp cận của Việt Nam đã nâng lên nhiều lần, nhưng qua tương tác thường xuyên với các trường đại học ở Việt Nam, thì khoảng cách này vẫn còn khá rõ. Vì vậy, mình vẫn cho rằng đi du học vẫn sẽ mở ra nhiều cơ hội hơn với những bạn mà gia đình không có sẵn điều kiện để bạn về tiếp quản sản nghiệp gia đình hay có người mở đường thuận lợi cho đi. Nhưng muốn đi học, bạn phải chọn thời điểm phù hợp.

ĐÂU LÀ THỜI ĐIỂM PHÙ HỢP? LỰA CHỌN “ĐƯỢC” VÀ “MẤT”

(1) từ trung học, (2) từ đại học, (3) hay học Việt Nam, làm một thời gian rồi đi học thạc sĩ?

Nên đi năm nay trong khi mọi thứ đang siết lại, hay là học ở nhà rồi xem tình hình?

Không bao giờ có một câu trả lời đúng nhất cho các câu hỏi trên, mà nó phụ thuộc vào tình hình tài chính của gia đình người đi học, sự sẵn sàng của người đi học.

Có đứa bạn mình, có người chị của mình, đợt tháng 10 rồi mình về Việt Nam cũng kêu mình ra ngồi tư vấn hoặc kể chuyện, về chuyện con mình muốn du học hay không, rồi nên đi đâu, .v.v

Tất cả rồi chung qui lại là câu chuyện “ĐƯỢC” và “MẤT” mà thôi. Mà được hay mất phụ thuộc ngay vào chính người đi học đó. Chính trong gia đình mình mấy đứa cháu nhà mình đi du học, có đứa thế này, có đứa thế kia, có đứa đi du học về Việt Nam thành đạt, ban đầu lương cũng không cao, nhưng càng làm càng thăng tiến, lại có đứa đi nước ngoài xong giờ chọn con đường ba mẹ hông thích, lại đòi kêu nó về. Nhưng liệu đó có phải là thứ tốt nhất cho nó?

Chính cái so sánh bỏ 3 tỷ đi du học về lương 7 triệu hay 15 triệu thì cũng là nằm trong cái khuôn khổ được, mất đó, và phần nhiều nằm trong cái suy nghĩ của nhiều bậc phụ huynh, người ngoài, và trong nỗi sợ bị oánh giá của rất nhiều bạn đi học.

Theo mình, đó là những cái suy nghĩ, định kiến không thật sự hữu ích vì tầm nhìn nó quá ngắn hạn. Đó là kiểu suy nghĩ đi học về phải lương cao liền. Không có đâu. Ai mà trả lương entry level cao thiệt cao được, dù là ở lại hay đi về. Chỉ là ở lại thì mặt bằng lương của nước người ta cao, 70-100k USD, có bonus nữa chẳng hạn là cỡ mặt bằng vậy. Và có nhiều nước như khu đồng Euro, UK thấp hơn vì tỷ giá rớt thảm mà.

Nó giống như nhìn vào việc mua một cổ phiếu không thấy trả cổ tức 2-3 năm sau thì nhảy tưng tưng lên, nhưng không nhìn tới cái tiềm năng 10-20 năm nó ở đâu. Tiềm năng tất nhiên chỉ là tiềm năng, có rủi ro. Nhưng mà không nhìn trọn vẹn bức tranh thì ra quyết định trên thông tin ngắn hạn là không hữu ích.

Thứ mà các gia đình và người học cần cân nhắc là:

Tài chính gia đình, không nên all-in vào một canh bạc du học. Du học, cũng như nhiều lựa chọn khác là một sự đặt cược vào tương lai. Có thể không thành công. Năng lực tài chính gia đình chưa đủ để chọn sai rồi chọn lại, thì nên cân nhắc cẩn thận. Có thể là nên chọn đi làm rồi, có đủ tài chính, sẽ lựa chọn nên đi du học hay không. Với gia đình có tiềm lực tài chính tốt, thì đó là một trong những options cân nhắc, là khi nào nên đi, đi đâu, đi như thế nào.

Đi đâu, đi như thế nào? Chuyện này trong tuần tới mình sẽ có tham gia một talk show về chuyện kế hoạch và chiến lược du học. Các bạn tham khảo thông tin ở đây.

Nói về chiến lược hay kế hoạch, nó đều là phải có sự chuẩn bị trước, và đặc biệt là câu chuyện xác lập kỳ vọng của mình, quản lý kỳ vọng của mình và đặc biệt là quản trị rủi ro “Nếu không thành công thì sao?”

Đây là nỗi sợ trong thâm tâm của rất nhiều bạn, nhiều khi bạn cũng không ý thức được. Nó chính là cái sợ “Được” và “Mất”.

Phải quản trị được cái nỗi sợ đó. Cách quản trị tốt nhất là gì? Là sử dụng thời gian bạn đi học cho tốt nhất.

Như đoạn quote ở trên, và có lần mình đã thảo luận trong bài viết này trên Dân Trí, điều bạn làm trong khi đi du học chính là cách quản trị rủi ro tốt nhất.

Cái chuyện networking, lên plan, cố gắng tham gia career event, .v.v mình đã nói trong các bài đó rồi. Hôm nay mình nói tới 2 chuyện mà dạo này dưới cương vị là người đi dạy, và nay là còn thêm luôn tham gia vào ban lập chiến lược giáo dục cho uni, thì góc nhìn của mình là bạn nên tránh những cái bẫy nào khi đi du học.

BẪY PHỤ THUỘC VÀO AI

Thứ nhất, nên tránh cái bẫy phụ thuộc vào AI. Mình nói hồi lâu rồi về câu chuyện xác sống giảng đường, nhưng giờ tình hình xem ra còn tệ hơn nữa khi bà con có cái con AI hỗ trợ. Rất nhiều bạn bây giờ chắc chắn là làm bài có xài AI. Vì đi học ở nhiều nước có làm assignment, mà trong nhiều bài assignment có phần viết luận, nên có những bạn lạm dụng AI viết giúp, mà không check lại, tất nhiên là sẽ bị bắt quả tang. Cái này thì thôi không cần phải nói, các bạn đó tất nhiên là đi về nơi xa.

Với những bạn xài AI tinh vi hơn, lách qua được, thì bạn lại tưởng mình giỏi. Kết quả là đến những trường hợp face-to-face bạn mới bị bóc trần ra là bạn không biết gì cả. Nó là cái gì?

Live interview với nhà tuyển dụng
Thi vấn đáp (một số trường ở Anh bắt đầu áp dụng thử nghiệm lại, bóc ra vô số thanh niên đi present không trả lời được gì)
Đi khách hàng. Cái này có bạn mình kể case study rất thú vị về pitching investment ideas cho khách hàng của investment bank ở London, phát hiện ra có những thánh dùng AI để chém gió về industry nhưng hoàn toàn không biết gì, bị khách bóc ngay tại sàn.

Vậy thật ra bạn có thể học gì để hơn con AI? Nhiều lắm bạn ạ.

Đầu tiên, là AI có rất nhiều thứ trong mọi mảng còn thua con người. Một ví dụ là bài viết của người làm ra mấy con AI đó tiết lộ trong bài

Học gì để không thua kém ChatGPT
Như vậy, con người đã thua trong cuộc chiến "học nhớ" so với máy tính nhưng trong cuộc chiến "học hiểu" chúng ta vẫn còn nhiều cơ hội chiến thắng.
Trong sự học hiểu, vấn đề không chỉ là "học gì" mà còn là "thái độ học như thế nào". Với lao động tri thức, lợi thế cạnh tranh của chúng ta so với ChatGPT là khả năng hiểu sâu, khả năng phân tích logic, tự phê bình, đánh giá được khi nào mình chưa hiểu, hay còn hiểu sai để thúc đẩy bản thân tìm tòi thêm.
Quay lại câu hỏi "học gì", tôi nghĩ cần chọn những ngành học đề cao việc hiểu sâu bản chất vấn đề, phân tích và sáng tạo ra lời giải. Trong câu chuyện Richard Feynman phê bình giáo dục Brazil, cũng cần lưu ý thái độ "học vẹt" có phần trách nhiệm của môi trường và hệ thống giáo dục.
Richard Feynman từng nói "Nguyên lý đầu tiên của tư duy là đừng tự huyễn hoặc bản thân, bởi chính chúng ta là kẻ dễ bị chúng ta lừa dối nhất". Tự đánh giá nghiêm túc khi nào bản thân hiểu sai, hiểu thiếu, sẵn sàng đầu tư học hỏi sâu hơn để hiểu rõ và giải quyết vấn đề triệt để vẫn là khả năng của chỉ riêng loài người.
Duy trì một thái độ trung thực và cầu thị về tri thức sẽ đóng vai trò quyết định để con người không bị tụt hậu so với ChatGPT.
Bạn có thể đọc toàn bài ở đây

BẪY ĐỌC ÍT

Có rất nhiều bạn, ngay cả PhD students của mình, gặp một vấn đề là ĐỌC ÍT.

Về chuyện lợi ích của Đọc, thì mình đã nói rất nhiều lần trong bài Vì sao bạn nên đọc nhiều? rồi.

Câu chuyện thứ nhất, năm nào mình cũng gặp, là chuyện viết luận văn thạc sĩ. Các bạn Master student nhà mình viết luận văn mà mình đọc cứ muốn đập đầu vào tường 20 lần. Lý do là vì các bạn mãi không viết nổi ra là cái logic của research question các bạn là gì? Ví dụ, bạn bảo rằng sau khi Trung Quốc thay đổi chế độ kế toán thì bạn dự đoán rằng khả năng số liệu earnings hiện tại giúp dự báo dòng tiền tương lai tốt hơn, nhưng bạn mãi không viết ra được một lý lẽ đàng hoàng! Vì sao? Vì đơn giản là bạn ít đọc. Bạn chỉ đọc những tài liệu giới thiệu cơ bản do mình giới thiệu, mà không đọc sâu vào literature để biết là tác động của thay đổi chế độ kế toán ở Trung Quốc sẽ tác động đến balance sheet, hạch toán LIFO, hạch toán lease accounting, ghi nhận các khoản mục financial statement items ra làm sao, và như vậy nó sẽ tác động đến dòng tiền như thế nào. Rồi từ đó link ra. Mình chỉ cần mất 5 phút mình cũng nghĩ ra được 2-3 cái cơ chế truyền dẫn. Vì sao? Vì mình đọc nhiều. Khi bạn biết nhiều câu chuyện, bạn link nó lại rất là dễ.
Thứ hai, là chuyện viết report. Mình supervise nhiều bạn làm report từ Việt Nam sang cả UK, Aus. Trong 1 report, 1 trang đầu tiên hầu như quyết định tất cả, nhưng các bạn trẻ hầu như không có khả năng làm cho trang đầu của bạn hot. Các bạn lặp lại rất nhiều thứ các report khác đã viết, vậy thì vì sao người ta cần trả vài nghìn K cho bạn viết 1 cái report mà bỏ mấy trăm ra đăng ký FT, CNBC cũng có bài báo y chang viết còn hay hơn? Selling point của bạn vì vậy phải đặc sắc. Mà vì sao bạn không thể highlight cái selling point đó? Vì bạn đọc không đủ nhiều để biết cần loại bỏ 99% cái thông tin mà người ta có thể có từ report khác, Bloomberg, FT, CNBC.
Bạn chỉ cần tập trung vào cái 1% bạn thấy, hay thậm chí không có gì khác, nhưng bạn giúp người ta lọc ra là 90% cái mấy báo và report đăng là ít khả năng xảy ra, chỉ dưới 10% những idea được đưa ra là bạn nghĩ có khả năng xảy ra. Bạn lọc thông tin giúp người ta như vậy, người bận rộn trả tiền cho bạn. Bạn không thể lọc thông tin nếu bạn không đọc đủ nhiều để biết cái gì là giá trị. Tại sao người ta phải trả tiền khá cao cho mình làm 1 cái chuyện mà đúng ra chỉ cần trả 1/3 tiền là có người làm được 90% giống mình? Vì mình đọc nhiều hơn mấy bạn kia, và cái vốn đọc đó nó tích lũy lại, nên tùy tình huống thị trường mình biết cái gì là noise, cái gì là core information, và mình cũng biết người đọc muốn gì.

Hôm nay mình bổ sung thêm một vấn đề nữa. Đó là nếu bạn bảo một con ChatGPT viết cho bạn một bài luận assignment hay một cái report thì bạn bao là không có việc làm chắc. Đó là vì nó có thể giúp bạn làm được 1 bài luận 50-60 điểm, hoặc một cái báo cáo từa lưa lỗi logic chưa kể sai fact. Những cái đó có thể đem đối phó qua môn học, nhưng muốn điểm cao thì không, muốn ra một sản phẩm để được một công ty đem ra cho khách hàng cũng không. Thế thì bạn dựa vào mấy con đó không bao giờ bạn có thể khá lên được.

Có bạn nói là nhờ nó làm xong sửa. Nhưng bạn không chịu đọc nhiều thì bạn biết phải sửa như thế nào là tốt, đâu là điểm nhấn cần đào sâu? Ngày thường không đọc nhiều, thì tới khi cần sẽ không biết đường đâu mà viết, mà sửa một bài do ChatGPT viết. Đó là thật bạn ạ.

Cái này không chỉ các bạn năm 1, năm 2 đại học, mà với cả PhD student đã làm 1 paper đăng tạp chí quốc tế lẫn analyst từng ra report trước công chúng, vẫn mắc lỗi là đọc không đủ, mình thì kiểu rất nể nang, comment sơ sơ thôi. Nhưng mấy em đó đã có lần bị đồng nghiệp mình “sạt” không thương tiếc xém khóc luôn. Lâu lâu mình cũng để tụi nó ra cho biết đá biết vàng, để biết mình còn xa cái gọi là làm được một sản phẩm chỉnh chu lắm. Mà đó là do các bạn làm gấp, sống gấp quá, không chịu đọc nhiều thứ.

Mo Salah: Việc đọc sách góp phần vào sự phát triển của tôi với tư cách cầu thủ.

Trong tuần, mình có đọc được một bài đọc rất truyền cảm hứng khác. Cụ thể là Mo Salah đi dự một sự kiện về Sách và có một bài nói được bà con quốc tế quote lại nhiều và mình thấy có mấy trang về bóng đá của Việt Nam dịch lại khá hay nên mình quote lại bên dưới

"Kể từ ngày tôi rời Ai Cập để đến Basel, tôi bắt đầu đọc sách. Điều tôi băn khoăn đó là tại sao các cầu thủ châu Âu, họ lại đến sân tập sớm trước giờ, thường xuyên có mặt tại phòng gym và có thể dành trọn cuộc sống của họ cho bóng đá, tôi tự hỏi tại sao họ làm điều đó.

Giữa các cầu thủ Ai Cập, Ả Rập và châu Âu có sự khác biệt, nên tôi muốn thành công như họ, rồi sau đó tôi muốn thành công hơn họ, để mọi người có thể nói rằng có một cầu thủ đến từ thế giới Ả Rập hoàn toàn có thể giỏi hơn bất kì ai.

Tôi bắt đầu hứng thú hơn với việc đọc sách kể từ lúc tôi đến Chelsea. Nó đã cho tôi động lực để giúp tôi thoát khỏi những trải nghiệm không tốt trong cuộc đời. Việc đọc đã ảnh hưởng rất nhiều đến cách tôi suy nghĩ.

Tôi nghĩ việc đọc sách là cần thiết với bất kì cầu thủ nào. Chẳng hạn, đọc sách tâm lý học giúp tôi rất nhiều trong việc kiểm soát cảm xúc và những mối quan hệ của mình. 90% thành công của tôi bắt nguồn từ những điều tôi học được qua sách. Việc đọc đã giúp tôi trở thành phiên bản tốt hơn của chính mình.

Tôi có 2 đứa con gái, và đọc sách trở thành một phần quan trọng trong cách tôi nuôi dạy chúng. Tôi có một thư viện trong nhà, gồm những quyển sách tiếng Anh và tiếng Ả Rập, đặc biệt là sách tâm lý học. Tôi luôn mang theo một cuốn sách trong túi và cố gắng đọc trước khi đi ngủ. Tôi cũng đang suy nghĩ về việc viết một cuốn tự truyện để làm gương cho những thế hệ trẻ đang mơ ước đi theo con đường mà tôi đã đi.
Credit: Mình chôm lại bài dịch của anh em fan Liverpool ở đây

Một số bài khác liên quan về chuyện du học hiện nay

Khoản đầu tư du học

Không phải cứ đi du học về nước là giàu hơn, sang hơn

Đường vòng du học - định cư

View về thị trường - Sự kiện tuần sau ở VDSC

Tuần này mình không đưa view về thị trường vì trong ngày T2 tuần sau, mình sẽ tham gia sự kiện của VDSC. Nếu đưa hết view trong này thì cũng không còn gì để nói nữa. Bạn nào quan tâm có thể tìm hiểu sự kiện này ở đây nha :)